قفل شدن فک یا تریسموس فقط یک «گرفتگی ساده» نیست؛ وقتی بیمار در مطب دکتر رحیمی با این شکایت وارد میشود که «دهانم کامل باز نمیشود» یا «فکم قفل کرده و فقط دو انگشت بین دندانهایم جا میشود»، ما معمولاً با ترکیبی از مشکلات عضلانی، مفصلی، دندانی یا حتی عفونی روبهرو هستیم. در بسیاری از موارد، این وضعیت بعد از جراحی دندان عقل، عفونتهای دهانی–حلقی، استرس شدید یا اختلالات مفصل گیجگاهی فکی (TMJ/TMD) خود را نشان میدهد و اگر بهموقع بررسی نشود، میتواند روی غذا خوردن، صحبت کردن، مسواکزدن و حتی کیفیت خواب اثر بگذارد.
وقتی میگوییم «فک قفل کرده»، منظور این است که دامنه باز شدن دهان بهطور محسوسی کم شده و بیمار نمیتواند دهانش را مثل قبل باز کند؛ مثلاً فقط یک تا دو انگشت بین دندانهای جلویی بالا و پایین جا میشود. این محدودیت میتواند:
- ناگهانی یا تدریجی ظاهر شود،
- همراه با درد، صدا، کلیک یا خشکی مفصل باشد،
- یا فقط به صورت سفتی و ناتوانی در باز کردن دهان بدون درد واضح حس شود.
«تریسموس» در اصطلاح پزشکی یعنی کاهش غیرطبیعی دامنه باز شدن دهان که معمولاً به کمتر از ۳۵–۳۰ میلیمتر (حدود دو انگشت) میرسد. این وضعیت میتواند علتهای مختلفی داشته باشد:
- درگیری عضلانی (گرفتگی یا کوتاهی عضلات جونده)،
- مشکلات مفصل گیجگاهی فکی،
- یا بیماریها و عفونتهای ناحیه سر و گردن.
«اسپاسم فک» بیشتر به گرفتگی ناگهانی و کوتاهمدت عضلات گفته میشود که ممکن است لحظهای یا چند دقیقهای باشد و بعد آزاد شود. اما در تریسموس، محدودیت باز شدن دهان معمولاً برای چند روز تا چند هفته باقی میماند و بیمار در کارهای روزمره دچار مشکل میشود.
وقتی دهان بهخوبی باز نشود، سادهترین کارها هم سخت میشود:
- جویدن غذاهای معمولی به ویژه غذاهای سفت یا لقمههای بزرگ مشکل میشود.
- صحبت کردن طولانی، خمیازه کشیدن، خندیدن یا حتی معاینه دندانپزشکی دردناک و دشوار میشود.
- مسواک زدن، استفاده از نخدندان و تمیز کردن دندانهای عقب سخت میشود و همین امر خطر پوسیدگی و بیماری لثه را بالا میبرد.
در موارد شدید، بیمار حتی از ترس درد یا بدتر شدن وضعیت، از غذا خوردن اجتناب میکند و به سمت غذاهای خیلی نرم و کمحجم میرود که در بلندمدت میتواند تغذیه و سلامت عمومی را هم تحتتأثیر قرار دهد.
تریسموس یعنی محدود شدن حرکتی فک پایین به شکلی که دهان کمتر از حد طبیعی باز میشود. این حالت میتواند:
- یکطرفه (بیشتر در یک سمت صورت حس شود)
- یا دوطرفه (هر دو سمت درگیر شود) باشد.
گروههایی که بیشتر در معرض تریسموس هستند:
- افرادی که جراحیهای دندانی و فکی سنگین داشتهاند (مثل کشیدن دندان عقل نهفته).
- کسانی که اختلال مفصل گیجگاهی فکی (TMJ/TMD) دارند.
- بیماران مبتلا به عفونتهای حلقی و دهانی، مثل آبسههای عمقی.
- بیماران تحت پرتودرمانی ناحیه سر و گردن.
- افرادی که دندانقروچه، استرس شدید یا عادات فکی نامناسب دارند.
کزاز
یک بیماری عفونی جدی است که در آن سم باکتری روی سیستم عصبی اثر میگذارد و باعث اسپاسم عمومی عضلات بدن میشود. تریسموس یکی از علائم کزاز است، اما در کزاز معمولاً علائم دیگری مثل سفتی گردن، مشکلات بلع، اسپاسم عضلات تنه و تب هم دیده میشود.
اختلال مفصل گیجگاهیفکی
در این اختلال، مفصل بین فک و استخوان گیجگاهی دچار مشکل میشود. درد مفصل، صداهای کلیک و کراکل، قفل شدن موقت هنگام باز یا بسته شدن دهان و انحراف فک از علائم آن هستند. در TMD ممکن است دورههایی از قفل شدن یا محدودیت حرکتی رخ دهد، اما معمولاً با درد مفصل و صدا همراه است.
تریسموس میتواند جزء علائم TMJ باشد، اما ضرورتاً هر تریسموسی TMJ نیست؛ علت میتواند صرفاً عضلانی، عفونی یا درمانی هم باشد.
بیمار مبتلا به تریسموس معمولاً این تجربهها را گزارش میکند:
- نمیتواند بهراحتی لقمه را در دهان بگذارد یا بجود.
- از درد یا فشار در ناحیه گونه، شقیقه، گوش یا زیر فک شکایت دارد.
- هنگام دندانپزشکی، باز نگهداشتن دهان برای مدت طولانی برایش عذابآور است.
- گاهی بهدلیل ظاهر غیرعادی هنگام حرف زدن یا خندیدن، از نظر روانی هم تحت فشار قرار میگیرد.
اگر تریسموس طولانی شود، میتواند باعث کوتاهی و فیبروزه شدن عضلات شود؛ یعنی حتی بعد از رفع علت اولیه هم، بازگشت کامل دامنه حرکتی سختتر خواهد بود.
اختلال مفصل گیجگاهی فکی (TMD)
در TMD، سطوح مفصلی، دیسک بین مفصل و عضلات اطراف دچار اختلال عملکرد میشوند. این اختلال میتواند باعث:
- درد جلوی گوش،
- صداهای کلیک یا ساییده شدن،
- احساس «جا نرفتن» یا قفل شدن مفصل هنگام باز کردن دهان،
- و محدود شدن دامنه باز شدن دهان شود.
در این موارد، تریسموس بیشتر ناشی از ترکیب درد، التهاب و واکنش حفاظتی عضلات است.
اسپاسم عضلات فک و تشخیص آن
عضلات جونده مثل ماستر، تمپورال و پتریگوئیدها در اثر:
- استفاده بیش از حد (دندانقروچه، جویدن آدامس طولانی)،
- باز نگهداشتن طولانی دهان (مثلاً حین درمانهای طولانی دندانپزشکی)،
- یا استرس و فشار عصبی
میتوانند دچار اسپاسم شوند. در معاینه، لمس این عضلات دردناک است و بیمار احساس «گره» یا سفتی موضعی دارد. این اسپاسم اگر ادامهدار شود، دامنه حرکتی مفصل را محدود و تریسموس ایجاد میکند.
استرس و فشارهای عصبی بهعنوان علت پنهان قفل شدن فک
بسیاری از بیماران متوجه نیستند که استرسهای روزمره چقدر روی عضلات فک آنها اثر میگذارد. دندانقروچه شبانه، سفت نگهداشتن فک در طول روز، فشردن دندانها روی هم هنگام تمرکز یا عصبانیت، همه میتوانند منجر به:
- خستگی عضلات،
- اسپاسم،
- و در نهایت محدودیت باز شدن دهان شوند.
به همین دلیل، مدیریت استرس، تکنیکهای ریلکسیشن و در صورت نیاز، استفاده از اسپلینتهای محافظ (نایت گارد) در کنار درمان دندانی و فیزیوتراپی بسیار مهم است.
ضربه مستقیم به فک یا صورت
تصادف، سقوط، ورزشهای رزمی یا ضربههای مستقیم میتوانند باعث:
- شکستگی فک،
- آسیب مفصل گیجگاهی،
- یا خونریزی و التهاب اطراف عضلات جونده شوند.
در این وضعیت، تریسموس میتواند یک علامت هشدار باشد و نیاز به بررسی فوری با تصویربرداری رادیوگرافی، CT، MRI دارد.
جراحی دندان، خصوصاً کشیدن دندان عقل
یکی از شایعترین علل تریسموس موقت، کشیدن دندان عقل نهفته یا نیمهنهفته است؛ مخصوصاً اگر:
- جراحی طولانی و سخت بوده،
- نیاز به باز نگهداشتن زیاد دهان وجود داشته،
- یا تزریقهای مکرر در ناحیه عضلات جونده انجام شده باشد.
در این موارد، عضله و بافتهای اطراف درگیر التهاب و اسپاسم میشوند و بیمار چند روز تا چند هفته بعد از جراحی با محدودیت باز شدن دهان مواجه میشود. این حالت معمولاً با درمانهای حمایتی، تمرینات ملایم و کنترل التهاب قابلبرگشت است.
انواع التهابهای مفصلی
بیماریهای روماتولوژیک مثل آرتریت روماتوئید، آرتروز یا سایر التهابهای مفصلی میتوانند مفصل گیجگاهی فکی را درگیر کنند. درد، خشکی مفصل، صدای ساییده شدن و تریسموس در این بیماران دور از انتظار نیست و اغلب نیاز به همکاری بین دندانپزشک، متخصص مفصل و روماتولوژیست دارد.
بیماریهای عفونی
عفونتهای دهان، دندان، حلق و فضاهای عمقی گردن میتوانند با درد شدید، تورم و تریسموس همراه باشند. در این موارد، تریسموس یک علامت مهم هشداردهنده است، چون ممکن است نشاندهنده عفونت عمیق و خطرناک باشد که به درمان فوری (آنتیبیوتیک، تخلیه جراحی) نیاز دارد.
آبسه پریتونسیلار (PTA)
آبسه پریتونسیلار یک عفونت عمیق اطراف لوزه است. علائم آن:
- گلودرد شدید یکطرفه،
- درد هنگام بلع،
- تب،
- تغییر صدا،
- و تریسموس (به دلیل درگیری عضلات اطراف فک و حلق) است.
در این حالت، تریسموس دیگر یک مشکل ساده فکی نیست، بلکه بخشی از یک وضعیت عفونی جدی است که باید در محیط بیمارستانی ارزیابی و درمان شود.
آبسه پریتونسیلار (PTA)
آبسه پریتونسیلار یک عفونت عمیق اطراف لوزه است. علائم آن:
- گلودرد شدید یکطرفه،
- درد هنگام بلع،
- تب،
- تغییر صدا،
- و تریسموس (به دلیل درگیری عضلات اطراف فک و حلق) است.
در این حالت، تریسموس دیگر یک مشکل ساده فکی نیست، بلکه بخشی از یک وضعیت عفونی جدی است که باید در محیط بیمارستانی ارزیابی و درمان شود.
کزاز (Tetanus) و تفاوت آن با تریسموس
در کزاز، تریسموس یکی از علائم اولیه است؛ اما:
- معمولاً بیمار سابقه زخم آلوده، واکسیناسیون نامشخص یا ناکامل دارد.
- سفتی عمومی عضلات، قوس شدید بدن و اسپاسمهای دردناک هم دیده میشود.
تریسموس در کزاز یک علامت سیستمیک است و با تریسموسهای موضعی ناشی از دندان یا مفصل تفاوت ماهوی دارد.
پرتودرمانی در سرطان سر و گردن
بیمارانی که برای سرطانهای سر و گردن پرتودرمانی میشوند، در معرض خطر فیبروز و کوتاهی عضلات و بافتهای نرم ناحیه هستند. این تغییرات میتواند به تریسموس مزمن منجر شود. در این موارد، تمرینات منظم باز کردن فک و استفاده از دستگاههای کشش فک بخشی از برنامه توانبخشی است.
برخی داروها و محدودیتهای حرکتی ناشی از آنها
برخی داروها ممکن است بهطور غیرمستقیم با ایجاد دیستونی یا اسپاسم عضلات، روی فک اثر بگذارند؛ البته این موارد کمتر شایعاند و معمولاً با بررسی شرححال دارویی و معاینه عصبی قابل تشخیص هستند.
علت قفل شدن فک سمت راست
وقتی محدودیت باز شدن دهان بیشتر در یک سمت (مثلاً سمت راست) حس میشود، معمولاً یکی از موارد زیر مطرح است:
- درگیری یکطرفه مفصل گیجگاهی فکی،
- اسپاسم عضلات همان سمت،
- شکستگی یا ضربه یکطرفه،
- یا عفونت موضعی در آن سمت.
تشخیص دقیق نیاز به معاینه، لمس عضلات و گاهی تصویربرداری دارد.
علت قفل شدن فک هنگام خمیازه
بعضی افراد هنگام خمیازه کشیدن احساس میکنند فکشان «گیر میکند» یا برای لحظهای از جا درمیرود. این حالت میتواند ناشی از:
- حرکت بیشازحد فک و جابهجایی موقت دیسک مفصلی،
- شلی لیگامانها،
- یا عادتهای حرکتی نامناسب باشد.
اگر این وضعیت تکرار شود، ممکن است در آینده به قفل شدن پایدارتر و دردناکتر منجر شود و بهتر است توسط متخصص بررسی شود.
شایعترین علائم گرفتگی یا محدودیت باز شدن دهان
- کاهش واضح دامنه باز شدن دهان (کمتر شدن فاصله بین دندانهای جلویی بالا و پایین).
- درد یا فشار در جلوی گوش، گونه، شقیقه یا عضلات فک.
- احساس سفتی، کشیدگی یا «گیر کردن» هنگام باز یا بسته کردن دهان.
- صداهای کلیک، تقتق یا ساییده شدن در مفصل.
نشانههای هشداردهنده که نیاز به بررسی فوری دارند
- تب، لرز، ضعف عمومی همراه با تریسموس (احتمال عفونت عمقی یا آبسه).
- درد شدید گلو، مشکل بلع، تغییر صدا + قفل شدن فک (شک به آبسه پریتونسیلار).
- درد شدید ناگهانی بعد از ضربه همراه با ناتوانی کامل در باز کردن دهان (احتمال شکستگی یا آسیب مفصل).
در این شرایط، مراجعه فوری به پزشک یا مرکز اورژانس ضروری است.
عوارض قفل شدن فک در صورت عدم درمان
اگر تریسموس درمان نشود، ممکن است:
- عضلات کوتاه و فیبروزه شوند و بازگشت دامنه حرکتی کامل سخت شود.
- بهداشت دهان مختل شود و خطر پوسیدگی و بیماری لثه بالا برود.
- کیفیت تغذیه، گفتار و حتی اعتمادبهنفس بیمار تحتتأثیر قرار گیرد.
اولین قدم، اندازهگیری دامنه باز شدن دهان است (معمولاً با خطکش یا به صورت تقریبی با تعداد انگشتها). سپس پزشک یا دندانپزشک:
- مفصل را لمس میکند،
- عضلات را از نظر درد و سفتی بررسی میکند،
- و وضعیت دندانها و لثه را ارزیابی مینماید.
روشهای تشخیص اسپاسم فک
در اسپاسم عضلانی، لمس نقاط خاص روی عضلات جونده معمولاً دردناک است و گاهی «تریگر پوینت»ها (گرههای عضلانی حساس) لمس میشوند. بیمار با فشار روی این نقاط احساس درد موضعی یا ارجاعی به شقیقه، گوش یا فک دارد.
بررسی مفصل گیجگاهی فکی
در صورت شک به درگیری مفصل، ممکن است:
- رادیوگرافی ساده،
- CT یا CBCT،
- و در برخی موارد MRI مفصل برای بررسی دیسک و بافت نرم درخواست شود.
ارزیابی ساختار استخوان و عضله
در ضربهها یا موارد مشکوک به آسیب استخوانی، CT بهترین روش برای بررسی شکستگیها، دررفتگیها یا تغییرات استخوانی است. در موارد عفونی، ممکن است آزمایش خون و تصویربرداری از نواحی عمیق گردن و حلق نیز لازم باشد.
تشخیص افتراقی میان تریسموس، کزاز و TMJ
پزشک با کنار هم گذاشتن:
- شرححال،
- معاینه،
- و نتایج تصویربرداری و آزمایشها
تعیین میکند که علت تریسموس بیشتر عضلانی، مفصلی، عفونی، عصبی یا درمانی است و بر این اساس، برنامه درمانی تنظیم میشود.
دارو درمانی (شلکننده عضلانی، ضدالتهابها و …)
بسته به علت، ممکن است از:
- داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی،
- شلکنندههای عضلانی،
- و در موارد عفونی، آنتیبیوتیکها
استفاده شود. مصرف دارو باید حتماً تحت نظر پزشک باشد، مخصوصاً اگر بیمار بیماریهای زمینهای یا مصرف داروهای دیگر دارد.
فیزیوتراپی و تمرینات کنترلشده برای باز کردن فک
فیزیوتراپی شامل:
- تمرینات کششی ملایم و تدریجی فک،
- تمرینات تقویتی،
- تکنیکهای دستی روی عضلات،
- و آموزش وضعیت صحیح فک
میشود. این تمرینات باید تحت نظر متخصص آموزش داده شوند تا از آسیب یا تشدید مشکل جلوگیری شود.
کمپرس گرم و سرد
در برخی موارد، استفاده از کمپرس گرم روی عضلات سفت شده کمک میکند اسپاسم کاهش یابد و جریان خون بهتر شود. در موارد حاد و التهابی، گاهی کمپرس سرد در ساعات ابتدایی مفید است. انتخاب بین گرم و سرد به مرحله و نوع مشکل بستگی دارد.
استفاده از دستگاه کشش فک
در تریسموسهای مزمن، بهخصوص بعد از پرتودرمانی یا دورههای طولانی محدودیت حرکتی، دستگاههای مخصوصی برای کشش تدریجی فک استفاده میشود. این دستگاهها به آرامی دامنه باز شدن دهان را افزایش میدهند، اما باید طبق برنامه و زیر نظر تیم درمانی به کار بروند.
ماساژ عضلات فک و گیجگاهی
ماساژ ملایم عضلات جونده (روی گونه، کنار فک، شقیقه) به کاهش تنش و اسپاسم کمک میکند. این ماساژ باید بدون فشار شدید و با حرکات دورانی ملایم انجام شود.
تمرینات کششی ساده در خانه
تمرینهایی مثل باز کردن تدریجی دهان تا حد راحت، نگه داشتن چند ثانیه و تکرار چند بار در روز، یا قرار دادن چند چوب بستنی بهصورت تدریجی بین دندانها (طبق دستور پزشک) میتواند به بازیابی دامنه حرکتی کمک کند.
محدود کردن مصرف کافئین و کنترل استرس
کافئین زیاد، خواب نامنظم و استرس کنترلنشده میتوانند دندانقروچه و اسپاسم عضلانی را بدتر کنند. تنظیم سبک زندگی، خواب کافی و استفاده از تکنیکهای آرامسازی (تنفس عمیق، مدیتیشن، ورزش سبک) بهطور غیرمستقیم در بهبود تریسموس مؤثر است.
مکمل منیزیم و نقش آن در کاهش اسپاسم
در برخی افراد، منیزیم میتواند در کاهش اسپاسم عضلانی نقش داشته باشد؛ اما مصرف مکمل باید با نظر پزشک و با توجه به وضعیت کلی بدن و داروهای همزمان باشد.
تغییر رژیم غذایی و انتخاب غذاهای نرم
تا زمانی که دامنه باز شدن دهان محدود است، بهتر است از غذاهای نرم، پورهها، سوپها و لقمههای کوچک استفاده شود تا فشار کمتری به مفصل و عضلات وارد شود.
نوشیدن آب کافی برای بهبود عملکرد عضلات
کمآبی بدن میتواند اسپاسم عضلات را تشدید کند. مصرف آب کافی در طول روز به عملکرد بهتر عضلات، از جمله عضلات فک، کمک میکند.
روشهای جایگزین
طب سوزنی
در بعضی بیماران، طب سوزنی به کاهش درد، کاهش اسپاسم عضلات و بهبود عملکرد مفصل کمک کرده است؛ البته این روش باید توسط افراد آموزشدیده و در کنار درمان اصلی پزشکی به کار برود، نه بهعنوان تنها روش درمان.
آیا قفل شدن فک میتواند خودبهخود بهبود یابد؟
در موارد خفیف، مثلاً بعد از یک درمان دندانپزشکی طولانی یا اسپاسم عضلانی ناشی از استرس، محدودیت باز شدن دهان ممکن است ظرف چند روز با استراحت، کمپرس گرم و تمرینات ملایم بهتر شود. اما اگر تریسموس بیش از چند روز طول بکشد، رو به بدتر شدن باشد، یا همراه با تب، درد شدید، علائم عفونت یا سابقه ضربه باشد، نباید منتظر بهبود خودبهخود بمانیم و باید حتماً به پزشک یا دندانپزشک مراجعه کنیم.
شایعترین علت، اسپاسم و التهاب عضلات جونده و بافتهای اطراف بعد از یک جراحی نسبتاً طولانی و سخت است؛ بهخصوص در کشیدن دندان عقل نهفته. باز نگهداشتن دهان برای مدت طولانی و دستکاری بافتها میتواند باعث گرفتگی و محدودیت باز شدن دهان شود. در اکثر موارد با درمانهای حمایتی و تمرینات ملایم بهتر میشود، اما اگر درد شدید، تب یا بدتر شدن علائم وجود داشت، باید حتماً توسط دندانپزشک بررسی شود.
در خواب، دندانقروچه و فشردن دندانها روی هم میتواند موجب اسپاسم عضلات فک و تریسموس صبحگاهی شود. هنگام خمیازه، باز کردن بیشازحد دهان ممکن است باعث گیر کردن موقت مفصل یا تحریک دیسک مفصلی شود و بیمار احساس کند فک «قفل» شده است. اگر این حالت تکرار شود یا دردناک باشد، نیاز به بررسی اختلال مفصل گیجگاهی فکی (TMJ/TMD) وجود دارد.
در بعضی جراحیها، قرارگیری طولانیمدت لوله بیهوشی یا موقعیت خاص فک میتواند بعد از عمل باعث درد و محدودیت باز شدن دهان شود. همچنین برخی داروها ممکن است بهطور غیرمستقیم اسپاسم عضلانی یا دیستونی ایجاد کنند. اگر بعد از جراحی یا شروع دارویی جدید دچار تریسموس شدید، حتماً موضوع را با پزشک در میان بگذارید تا علت احتمالی بررسی شود.
استرس باعث افزایش تنش عضلات بدن، از جمله عضلات فک، میشود. بسیاری از افراد در زمان استرس، ناخودآگاه دندانها را روی هم فشار میدهند یا دندانقروچه دارند. این وضعیت اگر ادامهدار شود، میتواند عضلات را خسته، سفت و دردناک کند و تریسموس ایجاد کند. مدیریت استرس، خواب کافی، تمرینات آرامسازی و در صورت نیاز استفاده از نایتگارد کمک زیادی به کاهش این مشکل میکند.
اگر فک ناگهان قفل شد و نتوانستید دهان را بهطور معمول باز کنید، ابتدا سعی نکنید با فشار شدید آن را باز کنید؛ این کار ممکن است مفصل را بیشتر آسیب بزند. اگر همراه با این حالت درد شدید، تورم، تب یا مشکل بلع دارید، باید سریعاً به پزشک یا اورژانس مراجعه کنید. در موارد خفیفتر، میتوانید با تماس با دندانپزشک یا متخصص فک و صورت، برای معاینه و راهنمایی دقیقتر اقدام کنید.
بله، در بسیاری از بیماران مبتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی (TMJ/TMD)، قفل شدن موقت یا محدودیت باز شدن دهان دیده میشود. در این بیماران، معمولاً علائم دیگری مثل درد جلوی گوش، صداهای کلیک یا ساییده شدن مفصل و گاهی سردرد یا درد ارجاعی به شقیقه هم وجود دارد. تشخیص و درمان زودهنگام TMJ میتواند از تکرار و تشدید تریسموس جلوگیری کند.
در موارد خفیف، مثلاً بعد از یک روز پر استرس یا یک درمان دندانپزشکی طولانی، روشهای خانگی مثل کمپرس گرم ملایم، ماساژ، تمرینات کششی ساده و استراحت میتوانند کمککننده باشند. اما اگر محدودیت باز شدن دهان بیش از چند روز طول بکشد، درد رو به افزایش باشد، یا همراه با علائم هشداردهنده مثل تب، گلودرد شدید، مشکل بلع یا سابقه ضربه باشد، خوددرمانی کافی نیست و حتماً باید توسط پزشک یا دندانپزشک و در صورت نیاز متخصص فک و صورت یا متخصص مفصل ارزیابی شوید.
